Đọc Tiểu thuyết Việt Nam hiện đại – Khai sinh và tiến trình của GS Bùi Xuân Bào
Trong ngành nghiên cứu văn học Việt nam hiện đại vẫn còn không ít tác phẩm bị vùi lấp và lãng quên. Việc tìm ra chúng và giới thiệu với bạn đọc hôm nay là một thái độ trân trọng đối với di sản. Cuốn sách của Giáo sư Bùi Xuân Bào viết cách nay đã lâu năm là một ví dụ như vậy.
Tôi gọi sách Tiểu thuyết Việt nam hiện đại của Giáo sư Bùi Xuân Bào (Le Roman Vietnamien contemporain. Tendance et Evolution du roman Vietnamien contemporain 1925-1945.)là bức tranh tiểu thuyết Việt Nam hiện đại, bởi vì đây là một cách hệ thống hóa của một nhà nghiên cứu từ 70 năm trước. Ngày nay đã có nhiều người nghiên cứu tiểu thuyết Việt Nam hiện đại với nhiều cách tiếp cận khác, nhưng có thể chưa biết đến tác phẩm của Giáo sư Bùi Xuân Bào, do sách viết bằng tiếng Pháp, quyển sách có lẽ là đầu tiên nghiên cứu sự khai sinh và tiến trình của thể loại tiểu thuyết văn xuôi quốc ngữ Việt Nam trong vòng 20 năm từ năm 1925 đến năm 1945, một thể loại văn xuôi quan trọng bậc nhất của văn học hiện đại. Trước đó,các ông Mộc Khuê, Vũ Ngọc Phan và một số nhà phê bình văn học khác đã đề cập đến nó trong các công trình của họ, nhưng tách ra thành một chuyên đề để nghiên cứu riêng với trêm 440 trang thì phải bắt đầu từ ông. Sau ông mới có công trình liên ngành của Nguyễn Trần Huân Le roman Vietnamien contemporain. Etudes interdisciplinaire sur le Viet Nam. Volume I SAIGON 2è semestre 1974 và công trình Tiểu thuyết Việt nam hiện đại của Phan Cự Đệ ở Hà Nội (1974).
Đây vốn là luận án phụ Tiến sĩ văn chương mà ông trình ở Sorbonne năm 1961, viết bằng tiếng Pháp, in trong Tủ sách nhân văn xã hội, Sài Gòn, 1972.
Luận án văn chương thời nào nói chung cũng làm theo thời thượng. Luận án chính đề tài là “Sự ra đời của chủ thuyết Anh hùng nhân bản: Văn chương Pháp giữa hai Thế chiến”, thì luận án phụ cũng là xét văn học trong quan hệ với xã hội, thời cuộc. Khái niệm tiểu thuyết ở đây chỉ là giới hạn một phạm vi đề tài nhiều hơn là vấn đề thể loại văn học. Chọn 20 năm tiểu thuyết Việt Nam đầu thế kỉ XX để nghiên cứu có cơ sở của nó, vì phải đến năm 1925 tiểu thuyết Việt Nam mới chính thức xuất hiện và đến 1945 khi cuộc kháng chiến chống Pháp nổ ra, tiến trình phát triển của tiểu thuyết đã bị ngắt quảng. Ông Bùi Xuân Bào đã vượt lên cách phân chia sáng tác của các học giả Dương Quảng Hàm, Mộc Khuê, Nguyễn Xuân Huy để nhìn tiểu thuyết Việt Nam hiện đại một cách khác. Đặc sắc của chuyên luận thể hiện ở mấy điểm sau: 1. Tác giả chia 20 năm tiểu thuyết Việt Nam hiện đại thành ba giai đoạn: từ 1925 đến 1932 giai đoạn hình thành; từ 1932 đến 1940 giai đoạn phát triển rực rỡ; từ 1940 đến 1945, chủ yếu theo sự phát triển của tiểu thuyết trong thời cuộc. Đặc biệt đáng chú ý là sự phân tích tiểu thuyết giai đoạn 1932 đến 1940. 2. Tiểu thuyết ít được được xét theo đặc trưng thể loại, mà theo bối cảnh lịch sử và khuynh hướng tinh thần đạo đức của xã hội. 3. Khẳng định ảnh hưởng sâu sắc của văn hóa và tiểu thuyết Pháp, lấn át ảnh hưởng Trung Hoa, vì thế tác giả chú trọng phương pháp văn học so sánh và có thể xem đây là một công trình văn học so sánh xuất sắc văn học Pháp Việt, Trung Việt. 4. Tác giả tỏ ra là một nhà giáo có ngòi bút phân tích tinh tế các hình tượng tác phẩm tiểu thuyết nửa đầu thế kỉ XX.
Về mối quan hệ giữa thể loại và tinh thần thời đại có thể nghe ý kiến của tác giả về cách tiếp cận của mình: “Nó đánh dấu sự khởi đầu của một phong trào rộng lớn rồi ra sẽ làm đảo lộn hoàn toàn các quan niệm về đạo đức mà người Việt từng có qua nhiều thế kỷ”(tr. 59), “các thể loại chỉ khiến chúng tôi quan tâm trong chừng mực chúng cho phép chúng tôi phát hiện hoặc làm nổi bật một xu hướng mới, một chủ đề mới.”(tr.67).
Về giai đoạn hình thành tác giả phân tích kĩ hai tác phẩm cuả Nguyễn Trọng Thuật và Hoàng Ngọc Phách và các tác phẩm khác của Nhất Linh, Võ Liêm Sơn, Nguyễn Thời Xuyên và Từ Ngọc Nguyễn Lân, Hồ Biểu Chánh. Về giai đoạn phát triển rực rỡ tác giả chia làm hai dòng tiểu thuyết lãng mạn và hiện thực. Dòng lãng mạn chia làm nhiều nhánh: lãng mạn hy sinh (Khái Hưng), lãng mạn nổi loạn (Nhất Linh), lãng mạn xã hội (Hoàng Đạo), lãng mạn miền ngược (tiểu thuyết đường rừng), lãng mạn người hùng(Lê Văn Trương) , lãng mạn ấn tượng (Thạch Lam). Dòng hiện thực chia làm hiện thực trào phúng (Nguyễn Công Hoan), hiện thực về xã hội mục rữa (Vũ Trong Phụng), hiện thực xã hội mác xít (Trương Tửu), hiện thực nhân văn (Nguyên Hồng). Giai đoạn 1940-1945 gồm các loại tiểu thuyết như phong tục, gia đình (Khái Hưng, Mạnh Phú Tư, Thiết Can, Đồ Phồn), tiểu thuyết nhà quê (Trần Tiêu, Tô Hoài, Bùi Hiển), tiểu thuyết xã hội (Vũ Bằng, Nguyễn Đình Lạp, Nguyễn Đức Quỳnh), tiểu thuyết tình cảm, tình yêu, tâm lí (Thanh Tịnh, Nhượng Tống), tiểu thuyết hoài cổ (Chu Thiên, Ngô Tất Tố, Nguyễn Tuân), tiểu thuyết tâm lí (Khái Hưng, Nhất Linh). Phần kết luận tác giả nhấn mạnh, hai nhân vật nông dân và người phụ nữ Việt Nam là hai nhân vật nổi bật nhất của tiểu thuyết Việt Nam hiện đại.
Nhìn qua bức tranh tiểu thuyết của GS Bùi Xuân Bào, bạn đọc sẽ thấy sự phân chia tiểu thuyết theo đề tài, chủ đề làm cho bức tranh phong phú, nhiều sắc màu, có kiến giải sâu sắc, nhất là về con người cá nhân trong tiểu thuyết, song khó tránh làm cho đường nét bức tranh có phần rối, và mặt khác, thiếu vắng các tác phẩm quan trọng có tác dụng tố cáo xã hội mạnh mẽ như Bước đường cùng, Vỡ đê, Tắt đèn, Chí Phèo, Sống mòn cũng dễ hiểu, bởi luận án được bảo vệ tại Pháp khi cuộc chiến tranh xâm lược của thực dân Pháp đối với nước ta đã kết thúc, nhưng phải đến năm 1973 hai nước mới thiết lập quan hệ ngoại giao. Sống mòn xuất bản năm 1956 tại Hà Nội, có thể ở Sài Gòn chưa có. Nếu có chúng bức tranh khuynh hướng văn học sẽ có khác. Vào thời mà tác giả làm luận án, ở Pháp người ta cũng ít ai quan tâm đến các vấn đề nghệ thuật tiểu thuyết như người kể chuyện, điểm nhìn, nhân vật. Quan tâm đề tài là cách tiếp cận dễ được chấp nhận nhất.
Đọc sâu vào cuốn sách bạn đọc sẽ được biết thêm nhiều tư liệu quý báu, những tác phẩm ngày nay ít biết, những câu trích dẫn rất đắt, những nhận định thỏa đáng của người đương thời, tất nhiên cũng khó tránh có những nhận định chưa thỏa đáng đối với nhà văn và tác phẩm nào đó, khác hẳn với những nhận định hiện thời, nhưng ta không quên, đây là một tài liệu lịch sử, đã ra đời cách nay đã hơn 70 năm.
Chính vì tầm quan trọng của đề tài tiểu thuyết Việt nam hiện đại, những khác biệt trong quan niệm của tác giả mà cuốn sách là một tài liệu tham khảo quý dành cho những ai muốn tìm hiểu tiểu thuyết Việt Nam và đông đảo bạn đọc.
Hà Nội, ngày 8 tháng 1 năm 2024.
Trần Đình Sử
Trần Đình Sử 