(Đọc Người trong bao của Sêkhốp)
Đọc truyện Nguời trong bao của Sêkhôp cái đập mạnh vào ý thức ta là ba chữ “người trong bao” trong nhan đề. Chính cái nhan đề ấy hấp dẫn ta, kêu gọi ta. Từ xưa đến nay chưa bao giờ có từ ấy, từ điển không có, ngôn ngữ đời thường cũng không thấy có. Nó là sáng tạo độc nhất vô nhị của nhà văn.
Người trong bao là gì? Tại sao nhà văn lại gọi Belikốp là người trong bao? Người trong bao là người mang bao, người bọc trong vỏ bọc, như con rùa, con ốc sên. Bêlikốp chính là người như thế. Bao giờ cũng vậy, dù là ngày đẹp trời, hắn cũng đều đi giày cao su, cầm ô và nhất thiết là mặc áo bành tô ấm cốt bông. Ô hắn để trong bao, chiếc đồng hồ quả quýt cũng để trong bao bằng da hươu; và khi rút chiếc dao nhỏ để gọt bút chì thì chiếc dao ấy cũng đặt trong bao; cả bộ mặt hắn ta nữa dường như cũng ở trong bao vì lúc nào hắn cũng giấu mặt sau chiếc áo bành tô cổ bẻ đứng lên. Hắn lại đeo kính râm, mặc áo bông chần, lỗ tai nhét bông, và khi ngồi lên xe ngựa thì bao giờ cũng cho kéo mui lên… Buồng ngủ của hắn cũng là một cái bao, hắn nằm trên giường, đắp chăn , buông màn…, cho đến khi chết quan tài của hắn cũng là cái bao cuối cùng của đời hắn. Với tất cả những cái bao xung quanh người và xung quanh đồ vật của hắn, Bêlikôp thật là một người quái dị, kì quặc, lạ lùng chưa từng thấy. Bêlikốp hiện lên gần như là quái vật, quái thai trong giống người.
Mà Bêlikôp đâu chỉ có những cái bao vật chất như thế? Hắn tạo cho mình những cái bao tinh thần. Hắn ngợi ca quá khứ, ngợi ca những gì không bao giờ có thật. Ngay cả cái tiếng Hy Lạp mà hắn dạy, một thứ tiếng cổ xưa cũng là cái bao để cách li tiếng nói thực tế hằng ngày. Hắn quay lưng với thực tại. Hắn tôn sùng các quy định, chỉ thị, điều lệ, những điều nói trong báo…, tôn sùng các vị cấp trên như thanh tra, hiệu trưởng, coi đó như là những lá bùa hộ thân, và hắn không làm những gì mà người ta không quy định hay không cho phép. Hắn tự trói buộc mình một cách tuyệt đối, và quay lưng với cuộc sống xung quanh, kể cả nhu cầu cuộc sống của chớnh mình. Hắn cầu an, nhút nhát, hèn nhát, sợ mọi đổi thay, cứ như là đổi thay thì sẽ đem đến tại hoạ, bị trấn áp.
Nhưng hắn đâu chỉ mang bao cho riêng mình? Hắn muốn mọi người xung quanh cũng phải mang bao như hắn, muốn họ phải làm theo quy định, những gì chưa quy định thì không được làm. Chẳng hạn như thầy giáo không được mặc áo thêu, không được đi xe đạp, không được cầm sách ra ngoài phố, ngày nghỉ không được diễn kịch tại nhà, thầy tu không được ăn thịt,…Hắn thường la cà các nhà, ngồi nghe người ta trò chuyện, khuyên tôn trọng điều này điều nọ, đem niềm sợ hãi của hắn mà gieo rắc sợ hãi cho mọi người, đến nỗi, “cái thằng cha quanh năm đi giày cao su ấy đã khống chế cả trường học”, thậm chí “cả thành phố suốt mười lăm năm trời”.
Vì sao hắn lại thích mang những cái bao như thế? Hắn cần những cái bao để ngăn cách, bảo vệ hắn khỏi những ảnh hưởng bên ngoài, bởi vì hắn sợ hãi, hắn khó chịu, hắn lo âu, luôn luôn cảm thấy không yên ổn. Hắn sợ bóng, sợ gió, thần hồn nát thần tính, rồi truyền cái sợ của mình cho mọi người, đem cái sợ mà hù doạ mọi người.
Vì sao một giáo viên tầm thường, không chức vụ, quái dị, vừa đáng ghét lại vừa đáng sợ, mà lại co sức khống chế cả trường học, thậm chí cả thành phố? Đó có phải là một hiện tượng quái dị, lạ thường ở trên đời không?
Trả lời câu hỏi đó lại phải quay về với bản chất chế độ chuyên chế khắc nghiệt, ngột ngạt của Nga hoàng. Sêkhôp viết truyện ngắn này vào năm 1898, khi ấy chế độ nông nô tuy đã bị bãi bỏ, nhưng những tàn dư của chế độ đó vẫn còn, chủ nghĩa tư bản bắt đầu trỗi dậy với tất cả sự tàn bạo của nó. Phong trào cách mạng đang nung nấu, tâm lí phản kháng đang nổi lên. Đó cũng là lúc chế độ Nga hoàng cực kì phản động. Khắp nơi đều có mật thám và cảnh sát, chúng cấm mọi hoạt động, kể cả nghiên cứu khoa học, cấm mọi cái mới. Chúng dùng nhà tù, cấm đoán báo chí, bưng bít thông tin, dùng biện pháp bắt bớ để hù doạ, khủng bố tinh thần. Bọn thống trị ấy là tầng lớp quý tộc, quan lại, địa chủ, tư sản, bè phái phản động, chúng câu kết với nhau, tạo thành một mạng lưới vây bủa, trói chặt nước Nga, mọi thay đổi, dù nhỏ nhất đều bị cấm. Trong tình hình ấy tầng lớp trí thức Nga phân hoá. Một số bắt đầu run sợ, xu thời, tìm cách thích nghi với hoàn cảnh và trở thành một mắt xích trong guồng máy thống trị của Nga hoàng. Một số khác thì căm ghét sự cầm đoán, bắt đầu phản kháng. Người trong bao – Belikốp chính là điển hình cho lớp trí thức xu thời, còn Burkin, Covalenco, Varenca, bác sĩ Ivan, giáo viên dạy thể dục Ivanứt là đại diện cho đông đảo. trí thức theo khuynh hướng dân chủ.
Các trí thức dân chủ bắt đầu trỗi dậy, tự ý thức về mình, họ vẽ tranh biếm hoạ về Bêlikốp, họ công khai vặn lại ý nghĩ và lời nói của Bêlikốp, công khai làm những điều họ thích. Bêlikốp không hiểu được tinh thần xã hội đã thay đổi. Hắn bị bất ngờ, hắn bị xô ngã và tiếng cười của “người yêu” đã giết chết hắn.
Cái chết và đám tang của Bêlikốp là niềm vui của mọi người. Ai cũng thấy nhẹ nhàng, khoan khoái.
“Nhưng chưa đậy một tuần sau, cuộc sống đã lại diễn ra như cũ, nặng nề, mệt nhọc, vô vị, một cuộc sống chẳng bị chỉ thị nào cấm đoán, nhưng cũng chẳng được tự do hoàn toàn, chẳng tót đẹp gì hơn trước. Trên thực tế Bêlikốp đã chầu âm phủ nhưng hiện còn bao nhiêu là người trong bao, trong tương lai cũng sẽ còn bao nhiêu kẻ như thế nữa !” Hoá ra chỉ một Bêlicop chết đi không làm thay đổi gì hết. Đó là một câu kết sâu sắc, đầy dư vị.
Tại sao lại như thế? Rất dễ hiểu, Bêlikốp chỉ là một cá thể, cội nguồn sinh ra hiện tượng Bêlikốp là chế độ Nga hoàng phản động vẫn còn y nguyên thì làm sao có thể đổi thay cuộc sống được?
Nhưng vấn đề mà Sêkhốp đặt ra còn sâu sắc hơn. Tại sao “không có chỉ thị nào cấm đoán, nhưng cũng chẳng được tự do hoàn toàn”, “cuộc sống không thú vị”? Đó là vì tuy Bêlikốp bằng xương bằng thịt chết rôi, nhưng tinh thần bêlikốp, thói quen bêlikốp luôn sợ bóng, sợ gió, không muốn sống thật, sợ làm những cái mới, không dám sống tự nhiên, hồn nhiên vẫn còn sống đâu đó trong mọi người. Như thế, muốn loại trừ thói bêlikốp thì phải một quá trình lâu thì mới thực hiện được.
Hiểu như thế ta sẽ hiểu, nhân vật Bê likốp là một điển hình, một biểu tượng về thói Bêlikốp trong đời sống Nga dưới chế độ chuyên chế.
Bêlikốp là một người thường, một giáo viên, hắn không phải là mật thám, không phải là cảnh sát, không phải quan chức, không phải nhân viên gì trong hệ thống chuyên chính của chế độ Nga hoàng. Thế nhưng hắn như cái mầm cây mọc trong bóng tối, cứ trắng bệch ra, không có chút màu xanh do được tiếp nhận ánh năng mặt trời rọi tới, hắn kết tinh của toàn bộ cái chất độc của của chế độ chuyên chế, trở thành kẻ bảo vệ chế độ chuyên chế một cách tự nguyện, trung thành.
Hắn là một kẻ đáng thương. Bọc mình vào trong bao, hắn hạn chế đến tối thiểu cuộc sống của chính hắn. Hắn tự nguyện sống trong cái bao mà chế độ quy định tạo ra cho mỗi người, một cái bao thiếu ánh nắng, thiếu không khí, thiếu trò vui, thiếu tiếng cười, thiếu tình yêu. Hắn tỏ ra gương mẫu trong cái bao tự tạo ấy, tự nguyện hi sinh đời mình để duy trì cái bao, mà không hề tự thấy cái bao vô lí, phản nhân văn, phản dân chủ.
Nhưng hắn là một kẻ nguy hiểm, kẻ đầu độc xã hội, vì hắn muốn xây dựng một “cái bao” lớn trong đồng nghiệp, trong cộng đồng và môi trường xã hội, đã làm cho bao nhiêu người sợ trong 15 năm trời.
Việc Bêlikốp xuất hiện rồi chết đi đã cho thấy “lỗi” không phải ở một mình Bêlikốp, mà ở trong tất cả môi trường, hoàn cảnh, bởi tuy hắn đã chết “nhưng còn bao nhiêu người trong bao, tương lai cũng sẽ còn bao nhiêu kẻ như thế nữa”. Bêlikốp là điển hình cho tính Bêlikốp trong đời sống chuyên chế. Hắn chỉ là người trong bao hữu hình để cho mọi người nhìn vào đều thấy được những kẻ trong bao vô hình. Bao nhiêu người trong bao kia là những ai? Rõ ràng họ không có những cái bao hữu hình như Bêlikốp để nhìn một cái là thấy được ngay. Cái bao vô hình thật khó thấy và muôn hình nghìn trạng. Tác giả không nói rõ. Điều đó cho thấy nguyên nhân của cuộc sống tồi tệ, không thú vị, không tự do hoàn toàn mà mọi người cảm thấy đó không nên chỉ tìm trong các chỉ thị cấm đoán, không nên chỉ đổ lỗi cho một mình Bêlikốp hữu hình, mà phải tìm cho ra cái bao vô hình trong mỗi người. Mỗi người hãy tự xét mình xem có bao nhiêu phần trăm Bêlikốp trong máu, trong ý nghĩ, trong hành động của mình. Muốn cải thiện đời sống, mỗi người hãy tìm ra những cái bao vô hình ấy và tự giải phóng mình khỏi những ràng buộc của chúng.
Tác phẩm bắt đầu từ một người trong bao hữu hình, một kẻ quái thai, quái dị, nhưng khi kết thúc thì Bêkilốp biến mất, chỉ còn những Bêlikốp vô hình, những quái dị rất khó thấy. Số phận Bêlikốp hữu hình thì đã xong rồi, còn số phận những bêlikốp vô hình thì sẽ ra sao? Tác phẩm đã kết thúc bằng một vấn đề tư tưởng, một suy tư triết lí. Ông bác sĩ thú y Ivan Ivanứt đã nói một câu chí lí, có tính chất giác ngộ: “Không thể sống như thế mãi được!”. Đã đến lúc không phải sợ thay đổi như Bêlikốp, mà phải nghĩ đến thay đổi.
Bêlikốp là một giáo viên tiếng Hy Lạp cổ, có thể coi như là một phần tử trí thức. Cuộc sống của Bêlikốp xảy ra trong trường học, có thể nghĩ đến môi trường trí thức của xã hội, môi trường đào tạo thế hệ trẻ, tương lai của đất nước. Người ta thường nói, trí thức là lương tâm của xã hội và thời đại. Một khi những người trí thức mà mang bao thì xã hội còn mong đợi được gì ở lương tâm của họ nữa?
Trần Đình Sử 